Partie polityczne:
Narodowa demokracja (endecja) - największa partia prawicowa, działająca od końca XIX w.
od 1919 r. - oficjalna nazwa Związek Ludowo-Narodowy, a od 1928 r. - Stronnictwo Narodowe.
Poparcie - burżuazja, część ziemiaństwa, drobnomieszczaństwo, duża część pracowników umysłowych, a także część chłopów i robotników.
Program - uznaniu zasady własności prywatnej i wolności przedsięwzięć gospodarczych. Ideologia narodowa wspierana hasłami solidaryzmu społecznego (przeciwko hasłom partii robotniczych, głoszącym odrębność interesów i klas). Nacjonalizm endecji → przeciwstawianie się dążeniom politycznym mniejszości narodowych (antysemityzm). Rozszerzenie polskiego stanu posiadania w przemyśle, handlu, rzemiośle. Religia katolicka jako ważny element wychowania narodowego. Opowiadała się za systemem rządów parlamentarnych.
Po przewrocie majowym - tendencje antydemokratyczne i antyparlamentame. Opozycja dla rządów.
Przywódcą partii był Roman Dmowski, inne ważne osoby - Stanisław Grabski, Stanisław Głąbiński, Tadeusz Bielecki, Jędrzej Giertych, Kazimierz Kowalski.
Chrześcijańska Demokracja (chadecja) - prawica, zbliżona do endecji.
Oficjalna nazwa - Polskie Stronnictwo Chrześcijańskiej Demokracji.
Poparcie - część drobnomieszczaństwa i robotników.
Program - hasło upowszechnienia własności (przejęte z doktryny społecznej Kościoła katolickiego), postulat uczynienia robotnika współwłaścicielem warsztatu czy fabryki, w której pracował, żądanie uprzywilejowanej pozycji dla katolicyzmu i popierania religii przez państwo.
W 1922 r - we współpracy z endecja powstał wspólny blok wyborczy - Chrześcijański Związek Jedności Narodowej (Chjeną).
Po 1926 r. - opozycja do rządów.
Osoby - do przywódców zaliczano: Wojciecha Korfantego, ks. Stanisława Adamskiego, Józefa Chacińskiego.
W 1937 r. Chrześcijańska Demokracja połączyła się z Narodową Partią Robotniczą → Stronnictwo Pracy.
Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem (BBWR) - utworzony po przewrocie majowym, w praktyce tworzył zaplecze dla rządu, a nie był samodzielnym ruchem politycznym.
Członkowie - zbiorowi i indywidualni. → różne ugrupowania i organizacje od prawicowych i konserwatywnych aż po lewicowe (Partia Pracy, Związek Naprawy Rzeczypospolitej, Stronnictwo Prawicy Narodowej, Chrześcijańskie Stronnictwo Rolnicze i in. → potem też grupy secesyjne z istniejących ugrupowań robotniczych i chłopskich).
Czynnikiem zespalającym - myśl polityczna J. Piłsudskiego.
Program - ograniczenia praw parlamentu i wzmocnienia pozycji rządu. Rozszerzenie udziału państwa w życiu gospodarczym.
Kierownictwo BBWR - zaufani ludzie Piłsudskiego, min. Walery Sławek, Bogusław Miedziński, Kazimierz Świtalski, Józef Beck, a także wielokrotny premier Kazimierz Bartel.
Rozwiązany po śmierci Piłsudskiego (rozbieżności w kierownictwie)
Obóz Zjednoczenia Narodowego - powstał w 1937 r.
skład - większość ugrupowań i organizacji posanacyjnych (traciły swą samodzielność w chwili wejścia do OZN)
Poparcie - administracja, część ziemiaństwa, burżuazji, drobnomieszczaństwa i pracowników umysłowych.
Program - hasła narodowe i solidarystyczne. Dominująca rola państwa w życiu narodu, a także w życiu gospodarczym, którego podstawą była prywatna własność środków produkcji.
Przewodniczący - Adam Koc, później Stanisław Skwarczyński.
Ruch chłopski - rozbity. Najważniejsze - PSL-Piast, PSL-Wyzwolenie i Stronnictwo Chłopskie (1926 r).
Poparcie: odwoływały się do wszystkich warstw ludności chłopskiej.
Program: zespalanie dążeń chłopskich z narodowymi i państwowymi. Za - ustrojem republiki parlamentarnej. Bezpłatnej oświata i instytucje samorządowe. Aprobowały reformę rolną - ale różniły się w kwestii odszkodowania i maksimum posiadania ziemi. Podobnie w stosunku do Kościoła katolickiego i religii (nauczanie religijne młodzieży - tak, udział kleru w polityce - nie). PSL-Wyzwolenie i Stronnictwo Chłopskie - upaństwowienie lasów i bogactw naturalnych i poparcie dla ingerencję państwa w gospodarkę.
Taktyka polityczna: PSL-Piast - bardziej na prawo → współpraca z Chjeno (koalicja rządowa w 1923 i 1926 r.). PSL-Wyzwolenie i Stronnictwo Chłopskie - raczej na lewo.
PSL-Piast: Wincenty Witos, Władysław Kiernik, Maciej Rataj; PSL-Wyzwolenie: Stanisław Thugutt, Kazimierz Bagiński, Juliusz Poniatowski; Stronnictwa Chłopskiego — Jan Dąbski. W kierownictwach wielu zwolenników Piłsudskiego.
Po przewrocie majowym - PSL-Piast - opozycja; PSL-Wyzwolenie i Stronnictwo Chłopskie po krótkim okresie poparcia, też opozycja. W 1929 r. partie chłopskie wraz z PPS, NPR i Chadecją utworzyły blok nazywany Centrolewem → cel: przeciwstawienie się autorytarnym metodom rządzenia państwem stosowanym przez rządy sanacyjne i przywrócenie w Polsce systemu rządów parlamentarnych.
Stronnictwo Ludowe (SL) - powstała w 1931 z trzech partii chłopskich.
Poparcie: ludność wsi.
Program: ustrój demokracji parlamentarnej, przeciwstawienie się rządom sanacji. Program społeczno-gospodarczy z akcentami radykalnymi. Wywłaszczenie wielkiej własności ziemskiej bez odszkodowania. Ustrój rolny oparty na samodzielnych gospodarstwach, indywidualnej własności chłopów; strajki chłopskie, masowe demonstracje polityczne, starcia zbrojne z policją.
W. Witos, M. Rataj, S. Thugutt, Stanisław Mikołajczyk.
Ruch robotniczy - rozbity.
Polska Partia Socjalistyczna (PPS) - największa.
Poparcie: organizacje socjalistyczne działające przed 1918 r. w trzech zaborach.
Program: utworzenie Polskiej Republiki Socjalistycznej → zmiana ustroju kapitalistycznego na socjalistyczny na drodze reform parlamentarnych. Za → rozwój ustawodawstwa społecznego; ustrój demokracji parlamentarnej. Przeciwko → rewolucyjnej działalności KPP i koncepcjom dyktatury proletariatu. Do 1928 r. popierała politykę Piłsudskiego. Posiadała duże wpływy w związkach zawodowych.
Ignacy Daszyński, Mieczysław Niedziałkowski, Norbert Barlicki, Tomasz Arciszewski.
Narodowa Partia Robotnicza powstała w 1920 r. z połączenia Narodowego Związku Robotniczego i Narodowego Stronnictwa Robotników. Zaliczano ją do partii centrowych.
Popracie: klasa robotnicza, drobnomieszczaństwo i inteligencji, głównie na Pomorzu i w Wielkopolsce.
Program: kompozycja haseł narodowych, klasowych i religijnych, z prymatem interesów narodowym. Rozwój ustawodawstwa socjalnego. Popierała Piłsudskiego do przewrotu.
Przywódcą - Karol Popiel.
Stronnictwo Pracy - powstało w 1937 r. z połączenia NPR z Chrześcijańską Demokracją.
Komunistyczna Partia Polski (KPP) głosiła rewolucyjny program zmiany istniejącego ustroju.
do 1925 r. Komunistyczna Partia Robotnicza Polski.
Od początku 1919 r. działała nielegalnie
Poparcie - niewielkie, ale rosnące poparcie wśród robotników w całym kraju
autonomiczne organizacje → Komunistyczna Partia Zachodniej Ukrainy i Komunistyczna Partia Zachodniej Białorusi.
była członkiem Międzynarodówki Komunistycznej (polecenia organizacyjne i dyrektywy polityczne).
Program: zmiana ustroju drogą rewolucji, hasła poprawy warunków bytu robotników.
Kierownictwo: Maksymilian Horwitz (Wałecki), Maria Koszutska (Kostrzewa), Adolf Warszawski (Warski), Julian Leszczyński (Leński).
W 1938 r. rozwiązana przez Komitet Wykonawczy Międzynarodówki Komunistycznej (fałszywe zarzuty).
Mniejszości narodowe → program - ochrona interesów mniejszości (wspólne kluby), ale konflikty w nich ze względu na podziały społeczne i różnice polityczne.
System rządów parlamentarnych w latach 1919-1926
zasadach właściwych dla systemu rządów parlamentarnych → z wyeliminowaniem użycia siły.
Podważano równe prawo wszystkich partii do decydowania → wybór Narutowicza (dzięki głosom mniejszości) → Endecja → wzmaga się nieufność i wrogość mniejszości do państwa.
Rozbicie polityczne sejmu i senatu spowodowało niemożność utrzymania się rządów większościowych, opartych na koalicjach parlamentarnych (tylko 3 - min. Witosa), a tworzone rządy pozaparlamentarne, tzw. rządy fachowców (szt. 8) sejm próbował przekształcić w swoje komisje wykonawcze.
W takiej sytuacji niemożliwe stało się uchwalenie wielu ważnych ustaw → likwidacja podziałów zaborczych, szkolnictwo, tworzenie jednolitej administracji, sądownictwa. Jedynie w dwóch przypadkach sejm przekazał swe uprawnienia innemu organowi: 1920 - Rada Obrony Państwa - wojna z Rosją; 1924 - Prezydent i ministrowie RP - reforma walutowa i uzdrowienie skarbu.
Rola Prezydenta znikoma, ze względu na ograniczony udział i chęci do wzięcia udziału w życiu politycznym prezydenta S. Wojciechowskiego.
Grupy nacisku (min. Lewiatan, organizacje obszarników, Kościół) wpływali na ustawodawstwo, a nawet na konkretne decyzje Rady Ministrów i ministrów.
Realizacja przyznanych przez konstytucje praw obywatelskich i wolnościowych w dużym stopniu ograniczona - tak działaniami władz (szczególnie w przypadku mniejszości narodowych, które z tego powodu coraz głośniej wznosiły hasła wyzwoleńcze, a także w stosunku do partii robotniczych) jak i sytuacją ekonomiczno-społeczną - im mniejsze dochody i wykształcenie tym gorsza możliwość korzystania z tych praw. Również prawa socjalne nieprzestrzegane, głównie z powodu braku środków przeznaczonych na te cele w budżecie.
Te ograniczenia instytucjonalne i niedomagania funkcjonalne, które ukazała praktyka były wynikiem dużych różnic gospodarczych jednostek i grup społecznych, niskiej kultury politycznej społeczeństwa, nieprzyzwyczajonego do myślenia w kategoriach państwa. Kraj zniszczony przez zabory i wojny musiał podźwignąć przemysł, rolnictwo, dać pracę setkom tysięcy bezrobotnych oraz zapewnić wyżywienie kraju, przy braku wykwalifikowanych kadr, środków finansowych a także metod działania państwa.
Wprowadzony w 1919 r. ustrój był demokratyczną formą ustroju parlamentarnego. → umożliwiał społeczeństwu uczestniczyć w życiu politycznym, które było jawne i pod kontrolą opinii publicznej, a także przyspieszał proces społecznego uświadomienia i politycznego organizowania różnych grup i warstw społeczeństwa.
Ustrój polityczny w latach 1926-1935
Nowela sierpniowa z 1926 r.
Składała się z 8 artykułów zmieniających 6 artykułów konstytucji, a jej realizacje powierzyła Prezydentowi i Radzie Ministrów.
Wprowadziła sankcję do wcześniejszego artykułu Konstytucji, zakazującego posłom i senatorom przyjmować korzyści od rządu.
Wprowadziła ścisły harmonogram prac budżetowych - nakaz zakończenia prac w ciągu 5 miesięcy, w przeciwnym razie prezydent ogłaszał budżet w wersji w jakiej któraś z izb zakończyła prace, lub w wersji rządowej.
Prezydent miał prawo do samodzielnego rozwiązania sejmu i senatu przed upływem kadencji. Decyzja prezydenta zapadała na wniosek Rady Ministrów. Sejm utracił prawo rozwiązania się mocą własnej uchwały.
Prezydent zyskał prawo do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy, w okresie między kadencjami izb w razie nagłej konieczności państwowej (z wyjątkiem spraw enumeratywnie wyliczonych), lub w okresie kadencji na podstawie upoważnienia ustawowego. Rozporządzenia traciły moc obowiązującą, jeżeli nie zostały przedłożone sejmowi w ciągu 14 dni na najbliższym posiedzeniu lub zostały przez sejm uchylone. Dodatkowo potrzebna była kontrasygnata premiera i wszystkich ministrów.
Wniosek o wotum nieufności dla rządu nie mógł być głosowany na tym posiedzeniu, na którym został zgłoszony. Miało to przeszkodzić zaskakiwaniu rządu i umożliwić mu podjęcie kroków zaradczych.
Pozaparlamentarny system rządów w latach 1926-1935.
Zamach skierowany był tak przeciwko parlamentowi, jak i przeciwko partiom w działaniu, których widziano źródło złego funkcjonowania państwa. → sanacja.
Degradacja ustrojowa i praktyczna funkcjonowania sejmu i senatu:
Wraz z uchwaleniem noweli udzielono prezydentowi pełnomocnictw do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy (w zakresie reorganizacji administracji, uporządkowania stanu prawnego w państwie, wymiaru sprawiedliwości, świadczeń społecznych i naprawy stanu gospodarczego państwa) → uprawnienia sejmu zdegradowane do uchwalania budżetu.
Rząd odmówił ogłoszenia w Dz.U. uchwały w sprawie uchylenia mocy obowiązującej dekretu prezydenta, ze względu na formę uchwały sejmu, a nie ustawy (→ sejm i senat).
W razie uchwalenia votum nieufności dla rządu, rząd podawał się do dymisji, a prezydent powoływał go w prawie niezmienionym składzie.
Sejm próbował odzyskać swoje uprawnienia (powołanie na marszałka I. Daszyńskiego; oddanie pod trybunał stanu za nadużycia budżetowe ministra skarbu), ale rząd aragował posunięciami utrudniającymi działanie sejmu (szafowanie odraczaniem i zamykaniem sesji sejmowych).
W 1929 nastąpiła konsolidacja partii opozycyjnych → Centrolew (żądanie przywrócenia poszanowania konstytucji)
rozwiązanie sejmu, rozpisanie wyborów i aresztowanie 19 posłów Centrolewu. Utrudnianie kampanii wyborczej opozycji (konfiskaty materiałów wyborczych, aresztowania) → wybory wygrywa BBWR.
Po wyborach proces brzeski - proces 19 posłów Centrolewu → szerokie echo w Polsce i zagranicą.
Pomimo wygrania w wyborach BBWR nie przejawiała dążeń do samodzielności, stojąc na stanowisku, że sejm jest powołany do wspierania sejmu, a nie do kierowania polityką państwa → zgoda na wszystko co robił rząd, kontrola fikcyjna, faktycznie decydował o wszystkim Piłsudski (bez względu na zajmowane stanowisko)
1926 - wybór I. Mościckiego na prezydenta.
System wielopartyjny tylko formalnie utrzymany, faktycznie pojawiał się system dominacji jednej partii. Działalność partii opozycyjnych utrudniana → zakaz zebrań, konfiskata czasopism, zwolnienia z pracy, szykany w miejscu zamieszkania.
Ustawowe ograniczenie praw wolnościowych, których wykorzystanie mogło prowadzić do osłabienia „grupy trzymającej władzę” → rozp. o karach za rozpowszechnianie nieprawdziwych wiadomości; rozp. o karach za zniewagę władz i ich przedstawicieli; rozp. o prawie prasowym i o rozpowszechnianiu nieprawdziwych wiadomości; nowe prawo o stowarzyszeniach; nowe prawo o zgromadzeniach; rozp. o utworzeniu obozu odosobnienia.
Ograniczeniu uległy też prawa społeczne z zakresu ubezpieczeń.