Białoruś, Czechosłowacja, Litwa, Polska, Ukraina. Mniejszości w świetle spisów statystycznych XIX-XX w
Białoruś
Od VI w. zamieszkiwana przez plemiona wschodniosłowiańskie. W IX w. weszła w skład Rusi Kijowskiej. W XIV w. podbita, wraz z całą Rusią znalazła się w granicach Wielkiego Księstwa Litewskiego. Po Unii Lubelskiej, w 1569, w granicach Rzeczpospolitej. W wyniku rozbiorów wcielona do Rosji.
W styczniu 1919 proklamowano powstanie Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. W wyniku wojny polsko-radzieckiej i traktatu ryskiego, w 1921, zachodnia część Białorusi znalazła się w granicach Polski, natomiast część wschodnia weszła w skład ZSRR jako BSRR.
Pakt Ribbentrop-Mołotow
Po wrześniu 1939, na podstawie paktu Ribbentrop - Mołotow, część zachodnią Białorusi włączono do BSRR. Rozpoczęła się wówczas masowa deportacja ludności, głównie pochodzenia polskiego, w głąb ZSRR. W okresie okupacji hitlerowskiej Białoruś była terenem ożywionych walk partyzantów polskich i radzieckich. W 1945 cała Białoruś weszła w skład BSRR.
Poprzez terytorium należące współcześnie do Białorusi przechodziły różnorodne granice. Terytorium przez wieki pod wpływem Polski i Rosji - pogranicze. Kształtowanie się układów narodowościowo-religijnych.
Rewolucja i 2 wojny światowe przyniosły zmiany w układzie granic w Europie śrd-wsch.
Problem danych statystycznych. Przyjęto obecne granice: znajdowało się 5 guberni:
Wileńska, grodzieńska, witebska, mińska i mohylewska (2ostatnie całkowicie wchodziły w skład dzisiejszego terytorium). Pozostałe 3 podzielone i znajdują się w składzie obecnie w granicach Polski, Litwy, Rosji i Łotwy.
Struktura narodowościowa:
Kryterium językowe miało być wyznacznikiem narodowościowym (przy niskiej świadomości warstwy chłopskiej). Innym kryterium mogłoby być wyznanie rel.
Na obszarze 2 pełnych i 3 niepełnych guberni znajdowało się 6,5 mln mieszkańców. W 1989 10.152 tyś.
Wg spisu ros z 1897 ludność białoruskojęzyczna liczyła 73,3% zaludnienia. Tylko ok. 150 tyś ludności polskiej wykazał spis. Żydzi ok. 900 tyś.
1840 - likwidacja przez władze carskie Kościoła unickiego. Ludność przeszła pod scentralizowany Kościół prawosławny. Nie było oporu. Prawosławie integrowało Białorusinów z Rosjanami.
4,6 mln prawosławnych. 725 tyś katolików przy 155 tyś Polaków.
3 wyznaczniki: językowy, wyznaniowy i narodowościowy. Kłopoty z ujęciem rzeczy najmniej dotyczyło Żydów.
Polacy stanowili wg spisu 156,5 tyś, ale wg szacunku W. Wakra stanowiła 838,9 tyś, Było jej tylko mniej o ok. 40,8 tys od katolików. Ograniczenia ze względu na dyskryminację polskiej oświaty.
Świadomość narodowa warstwy chłopskiej zaczęła kształtować się dopiero pod koń XIX w.
Bariery językowe nie odgrywały roli w kształtowaniu się odrębności narodowej (poza Litwą). Dużą rolę odgrywało wyznanie.
Polisemia - wieloznaczność, jednemu wyrazowi towarzyszy wiele znaczeń.
Polaryzacja, polaryzować - wyraźnie zaznaczać różnice.
Gwary językowe niewiele różniły się od siebie. Główną rolę odgrywało wyznanie. Wyznawcy prawosławia stawali się Białorusinami, katolicy mówiący po litewsku stawali się Litwinami, natomiast ludność chłopska mówiąca gwarą białoruską wyznania kat stawała się Polakami.
Granica z Polską na odcinku Prypeci i Dźwiny.
1926 - pierwszy spis wiarygodny, jeszcze nie było rusyfikacji stalinowskiej. Na terenie Białoruskiej SRR funkcjonował język urzędowy białoruski, rosyjski, polski i żydowski.
5 mln ludności z czego 4 to Białorusini czyli ok. 80%, Żydzi 400 tyś i tyluż Rosjan, ok. 100 tyś Polaków. Tylko 2/3 mówiło w j. białoruskim. Mimo autonomii tylko 43,2 Polaków używało j. polskiego.
W 1945 na terenach należących do Polski a przeszłych w umowie sierpniowej z 1945 do Białoruskiej SRR przyjmując przynależność religijną za wyznacznik narodowościowy Białorusinów było 56,6, Polaków 33,1%, Żydów 8,8.
Odrębny etnicznie obszar polski był w okręgu miasta Wilno.
Między 1937/39 ludność polska eksterminowana totalnie i bezwzględnie, zmniejszyła się ok. 61,5 tyś.
Straty ludności polskiej ok. 200/250 tyś, gł deportowano, ginęli w transporcie, łagrach, wielu rozstrzelano.
Kolejne straty: 2 razy przetoczył się front, dwukrotny pobór do wojska, 39/42, 44/45, po wojnie kolejne deportacje gł żołnierzy AK, ale nie były już tak masowe.
Zakładając, ze ludność polska liczyła w 1939 ok. 1250 tyś to po wojnie było jej ok. 1 mln.
Nastąpiła repatriacja ludności ok. 274,2 tyś wyjechało do Polski, ale faktycznie wyjechało znacznie więcej ok. 400 tyś.
Kolejna akcja repatriacyjna w latach 56/59 ok. 250 tyś. Pozostało ok. 600 tyś.
Repatriowała się prawie cała ludność polska z miast. Wyjechali bogatsi chłopi bojący się represji.
Szkoły polskie w 1949 zostały zamknięte bądź przekształcone w białoruskie lub rosyjskie. Zlikwidowano wszystkie instytucje o charakterze polskim, kluby biblioteki. Była to jedyna mniejszość w Białoruskiej SRR, której władze centralne, obwodowe, rejonowe i miejscowe nie uznawały i konsekwentnie nie przyjmowały do wiadomości jej istnienia. Polaków uznawano jako skatolicyzowanych Białorusinów. W niektórych miejscach obowiązywał zakaz używania j. pol. Nigdzie sytuacja nie była tak tragiczna. Podporą Polaków był K kat.
W spisie w 1989 podało się ok. 400 tyś za Polaków.
Możliwość irlandyzacji Białorusi - zanik j. biał.
Stereotyp Polak katolik, Białorusin prawosławny.
Dla Białorusi XX w nie istnieją wiarygodne statystyki etniczne. Statystyka polska w okresie międzywojennym pomniejszała liczbę Białorusinów, radziecka powiększała, a Białorusini wyolbrzymiali.
Okres od rewolucji do II wojny to okres niszczenia świątyń, likwidacji parafii, prześladowanie życia rel.
Za cenę współpracy cerkiew uzyskała pozwolenie na otwarcie wielu cerkiew zamkniętych przez komunistów.
Historia Białorusi M. Kosman
Jeszcze na początku XIX w nie dostrzegano narodowości białoruskiej.
Obok mieszkały elementy polskie, litewskie i białoruskie określali się mianem tutejszy.
Epoka romantyzmu (we Fr od Rewolucji Fr do Wiosny Ludów 1848/9) - odkrywanie ludu i bogactwa jego obyczajów.
Pierwszym pisarzem Wincenty Dunin Marcinkiewicz. Zm 1884.
Przekład Pana Tadeusza skonfiskowany, więc zaczął tworzyć w języku ojczystym.
Powstanie styczniowe na Białorusi dzieli na 2 obozy białych (interesy posiadaczy) i czerwonych (radykalny ruch z Kalinowskim)
Gazetka „Mużycka Prawda” 6 numerów w 1862.Konstanty Kalinowski. Przekazywała treści, że carat jest wrogiem chłopów, a reforma z 1861 jest w interesie posiadaczy ziemskich i cara.
Po rewolucji represje jak na Litwie i zakaz druku w narodowym języku.
Po Powstaniu Styczniowym 1863/4 kończy epokę opiewanej w Panu Tadeuszu i zaczyna się kształtować nowe warstwy społeczne, formuje się klasa robotnicza, wykształtował się nowoczesny naród białoruski.
Szkolnictwo - poł XIX zlikwidowano szkoły w duchu KEN. j. pol zastępowano rosyjskim a dla białoruskiego nie było miejsca.
W 1897 - 77% dorosłych to analfabeci. Duży analfabetyzm, najbardziej zacofana Białoruś.
Ośrodkiem życia naukowego na Białorusi było Wilno, dla Litwy Kowno.
Świadomość narodowa budzi się w dobie wzmożonego ucisku władz carskich.
Słaba była inteligencja, brakowało wydawnictw. Zmiany dopiero na pocz XX wieku.
Początkowo posługiwano się tylko polszczyzną, później pisano w obu językach, brak było konfliktów społecznych. Stopniowo język ludu zaczął dominować. Władze carskie próbowały skłócić oba narody.
1902 powstaje kółko białoruskiej oświaty ludowej w Petersburgu, tworzy je młode pokolenie studentów.
Mało druków w porównaniu do Litwy czy Ukrainy.
Przed rewolucją 1 lekarz przypadał na 12.000 osób.
1906 w Wilnie pismo Nasza Dola dla prawosławnych. 6 numerów i zawieszona. Później Nasza Niwa. Próby wprowadzenia alfabetu podobnego do czeskiego, ale ze względy na koszty poprzestano na ruskim
1915 front przeciął Białoruś na 2 części. Grabieżcza polityka. Najeźdźcy znaleźli oparcie w burżuazji głoszącej hasła odrodzenia Wielkiego Księstwa Litewskiego. Wschodnia część pod kontrolą wojsk carskich - chaos.
Wszędzie kontrybucje, ludność zmuszano do okopów. Nędza, głód i epidemie.
Proniemiecki ruch nacjonalistyczny podobnie jak na Litwie i w Ukrainie z inspiracji Niemców skierowana przeciwko Polsce i władzy radzieckiej.
W Brześciu Litewskim w XII 1917 rokowania podpisane 3 III 1918.
Pod okupacją niemiecką znaczna część kraju, powołano w Mińsku Radę Ministrów Ludowych Republiki Białoruskiej pod dyktando władzy niemieckiej. Nie dopuszczali do zbliżenia z Litwą.
1919 komuniści proklamują Radziecką Republikę Socjalistyczną. Wielu emigrowało do Polski.
Po wycofaniu się Niemców w 1919 wojsko polskie zajęło Białoruś Zachodnią.
Białorusini dążyli do odrębności litewsko-białoruskiej. Podczas wojny pol-radz 1920 utworzono na ziemiach białoruskich Białoruską SRR.
W granicach II Rzeczypospolitej znalazła się Białoruś Zachodnia.
Białoruska SRR po I woj. miała niewielkie terytorium ok. 1,5 mln 1920, w 1924 już 3900 tyś, ale w 1926 5mln
Okres międzywojenny
Likwidacja analfabetyzmu, w 1932 obowiązkowe nauczanie, przedtem dobrowolne. Rozwój szkolnictwa, powstają pierwsze akademie. 1925 pierwsza radiostacja w Mińsku. Czasopisma Prawda, Izwiestja, Komsomolska Prawda, Biednota, a w j. biał. Radziecką Białoruś.
Na Białorusi Zachodniej władze polskie dążyły do integracji z Rzeczypospolitą. 1939 IV rozbiór Polski.